Жұманазар САДЫРХАНОВ: Қазақстандағы қажылықтың тарихы

Қажылық – мұсылмандардың қасиетті бес парызының бірі. Қазақ халқы Ислам дінін ұстанатын мұсылман халықтардың бірі есебінде бағзы замандардан бері қасиетті Қағбаны тауап етіп, қажылық парызын өтеп келеді. Осыған байланысты қазақ жерінде қажылықтың тарихын зерттеп, келер ұрпаққа өнеге шашу бүгінгі буынның қасиетті парызы болмақ. Шариғат бойынша кәмелеттік жасқа толған, ақыл-есін білетін, денсаулығы жақсы, дәулеті байлық деңгейіне жеткен, өзгеге қарызы жоқ мұсылман үшін өмірінде бір рет қажылыққа баруы парыз болып саналады. Оның парыздығы қасиеттi Құранда: «Алла үшiн Қағбаны адамдарға қажылық ету парыз» («Әли-Имран» сүресi, 97 аят)[1], – деп ұқтырылса, хадис шарифте: «Ислам бес негiзге құрылған: Алла Тағаладан басқа тәңiр жоқ және Мұхаммед оның елшiсi деп куәлiк ету. Намаз оқу. Зекет беру. Рамазан айында толық ораза ұстау. Байтуллаға қажылыққа бару», – делiнген.
Қажылық жайындағы жазба деректердің тапшылығы – Қазақ даласындағы қажылықтың тарихын, әлеуметтік және идеологиялық функциясын анықтап, зерттеп-зерделеудің өзіндік қиыншылықтардың бірі. Бұл жайлы «Есік» Мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы директоры, т.ғ.к. Г.Р. Мухтарова өзінің «Қазақстандағы қажылық: ауыз әдебиеті мен мұрағат материалдарында көрініс табуы» атты мақаласында былай дейді; «Сондықтан да, ХVІІІ ғ. дейін қазақ даласына қажылықтың келу, таралу, даму тарихын зерттеуде дерек көзі ретінде негізінен ауыз әдебиеттеріне сүйенетінімізді де айта кетеді. Белгілі шығыстанушы В.В. Бартольд Орта Азия және Түркістандағы ислам дінінің таралу тарихын зерттеу барысында VІІІ – ХІІІ ғғ. Қазақстан территориясында қажылыққа тоқтала кетеді. Дегенмен, кейбір деректер, мысалы, М.Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегі Орта Азия және қазіргі Қазақстан территориясындағы Шыңғыс хан ұрпақтары мен басқа ел билеушілерінің ислам дініне деген қызығушылығы және олардың ислам дінін таратудағы рөлі, қажылық сапарлары туралы бірсыдырғы мәліметтер береді».[2].
Алайда, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласындағы қажылық мәселесі туралы жазба деректер пайда бола бастаған. Бұл туралы сол кезде шығатын «Түркістан уалаяты» газеті мен «Дала уалаятының» газеті сияқты аталмыш кезеңдегі баспасөз беттеріндегі кейбір қысқа хабарлардан, сол кездегі генерал-губернатордың патшаға жазған хаттары мен жер аударылған зиялы-миссионерлердің жазбаларынан мәліметтер табуға болады.
Қазақстан жерінің Ресей отаршыларының қарамағына өте бастауымен орыс ғалымдары мен саяхатшылары қазақ халқының ұттық тарихы мен төл мәдениетіне, ата дініне деген тарапынан қызығушылықтың күшейді. Соған байланысты мұрағаттарда, әсіресе қазақ және орыс ғалымдарының, саяхатшыларының, Ресей отарлық мекемелері шенеуніктерінің еңбектерінде, сондай-ақ, ресми құжаттарда қажылыққа байланысты біраз деректер сақталған.
Сонымен қатар, Қазан, Орынбор, Верный қалаларындағы басылымдардарда да қажылыққа арналған баспалар жарық көре бастағаны туралы Г.Р. Мухтарова «Қисса-и Өсербай» (Казань, 1892, 1895), «Хаж-ул-харамаен Бектурган бин Каражан хажы» (Казань, 1898), «Кисса-и Ондирбай хаж-ул-харамаен» (Казань, 1900), «Козыбай-хаджи Исенгул-хаджи улынын марсиясы» (Оренбург, 1913) Алматы уезінен биі Дүйсебай Шуманақұлының халыққа айтқан өсиетіне арналған «Хаж сапары» (Верный, 1911. – 50 с.), Гумар Қарашевтің «Бадел хаж» (1913 ж. Қазан) қатарлы кітаптарды келтірген [2.,1]. Бұл жерде Гумар Қарашев деп келтірілген кісі аты қате берілген. Мүмкін, кейбір орыстілді құжаттарда солай болуы керек. Бұл белгілі Алаш Орда мүфтиі Ғұмар Қараш. Ал, біз өз тарапымыздан аталған баспа өнімдерімен қатар белгілі дін ғұламасы Ақыт Үлімжіұлының «Қажыбаян» т.б еңбектерді толыққанды зерттеу жұмыстарын жүргізу қазақ жеріндегі қажылық сапарының тарихын жүйелеу жұмыстарына ғылыми негіз болады деп айтуға толық мүмкіндік бар.
Сонымен қолда бар деректер негізделіп Г.Р. Мухтарова өз еңбегінде қажылықтың қалыптасу және орнығу үрдісін негізін үш кезеңге бөліп қарастырады. Біз бұл кезеңдердің алдыңғы екеуін мақұлдай отырып, өзімізге өте таныс болған соңғы кезеңді қажылық сапарының ұйымдастырылуы, барушылардың көбеюі мен ұйымдастырылу деңгейінің сапалық биікке көтерілуіне орай тәуелсіздің жылдарындағы қажылық жұмыстарын да екі кезеңге бөліп қарастырдық. Сонымен қажылық тарихының дәуірлейтін болсақ, мынадай төрт кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең – қажылық ұғымының қазақтардың діни дүниетанымында ислам дінінің тарауымен бірге орнығуы, яғни Орта Азия хандарының және қазақ даласында билік құрған Шыңғысхан ұрпақтарының ислам дінін қабылдай бастаған мерзімін қамтиды (орта ғасыр);
Екінші кезең – ресей патшалығы тұсында ислам дінінің қазақ даласында қолдау тапқан уақытын білдіреді (ХVІІІ екінші жартысы-ХІХ ғ. соңы) ;
Үшінші кезең – еліміз егемендігінің алғашқы жылдары. [2, 2]
Төртінші кезең – қажылық компаниялары жұмысқа кіріскен 2007 жылдан бергі кезең.
Бұл кезеңдердің әр қайсысының өзіндік ерекшеліктері мен ұйымдастырылу жағында айқын өзгешеліктер бар. Әсіресе, алдыңғы үш кезеңде ұйымдастырылу мәселесі бір жүйеге түспегенін баса айта кету керек.
Бастапқыда, патша өкіметі казақтардың мешіт, медресе салуына қарсы шыкпай, керісінше, исламға қолдау көрсету керек деп сеніп бақты. Бұл жағдайды Оңтүстік Қазақстанда ислам дінін зерттеумен айналысқан шенеуніктердің орталыққа жіберіп отырған мәлімдемелерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа жолданған бір мәлімдемеде: «Для усиления нашей политической власти среди киргизов и вообще в Средней Азии на начальном этапе необходимо было придерживаться политики невмешательства в религиозные убеждения туземцев. Эта позиция нам помогла при привлечении на свою сторону влиятельных ханов и султанов. Из-за этого с вступлением русской власти в степь царская администрация оказывала поддержку мусульманским убеждениям края» – делінген. Түркістан генерал-губернаторлығы құрылғаннан кейін өңірдің әдет-ғүрпы мен халықтың діни ұстанымдарын зерттеу барысы қарқынды түрде дамыды. Осыған байланысты, Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П. Остроумов славян халықтары мен мұсылман халықтарының арасындағы әдет-ғұрып, мәдениетіндегі ерекшеліктерін мойындап, Түркістан өлкесі отар әкімшілігінің саясаты жергілікті халықты ығыстыруға емес, керісінше оларды Ресей заңына тәуелді ету ұстанымы негізінде жүргізілу керектігі жөнінде ашық айтты. Ол, ислам дініне қарсы сақтықпен саясат ұстанып, діннің ықпалын тежеуге бағытталған мына шаралардың атқарылуын қалады: Түркістан жерінде татарлардың қызмет атқаруына тосқауыл қою; имамдарды, қазыларды және төменгі әкімшілік қызметкерлерін жергілікті халықтың арасынан сайлау; жергілікті халықтың арасында ислам ілімінің дамуына ықпал ететін түрлі ағымдарды қысқарту; қажылық сапарына баруға бақылау орнату т.б. Н.П. Остроумовтың аталмыш ұсыныстары орыс идеологиясын жақтаушы патша шенеуніктері арасынан қолдау тапты. Бұл бағдарламаны патша өкіметінің жергілікті халықты рухани отарлауға түсірудегі жаңа әдісі деп бағалау қажет.
Орыс әкімшілігін XIX ғасырдың соңғы жылдарында қатты толғандырған мәселелерінің бірі – қажылықка бару болды. Қажылықка бару карқыны XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда өз деңгейінде дамыды. Себебі қажылық исламның бес парызының біріне жатады. Сондықтан сол жылдары қажылык санының артуы орыс отаршыларының мазасын ала бастаған-ды. Ал статистикалық мәліметтерге карағанда 1893 жылы- 25, 1897 жылы- 34, 1900 жылы – 322, 1902 жылы – 38, 1913 жылы – 143 қазақ қажылыққа барған.[3]
Дегенмен, қажылыққа бару кез-келген адамның қолынан келмейтін жәйт. Ол үшін біріншіден- денсаулық, екіншіден- мол қаражат кажет. Ал XIX ғасырда қаражаттан басқа мұсылмандардың жолдағы қиындықгарға төтеп беруіне тура келді. Мұны жете түсінген қазақ халқы патшалықтың бұл сұрқия саясатына қарап, қасиетті сапардан тосылып қалған жоқ. Бұл жайлы Асанәлі Ашімов «Ғұлама» атты мақаласында мынадай дерек келтіреді; «Дінім Ислам деп түрлі көлдер мен шөлдерді, тау мен тастан арлы-берлі өткен Құнанбай қажы Кербаланың шөлінен де асып, жыл дегенде қажылықтан елге оралған. Тіпті, 1896 жылы Үндістанда оба ауруының шығуына байланысты Ресей патшалығы қажылыққа баруға тыйым салса да, қазақтар осы сауабы мол ізгі сапарға рұқсатсыз барған. Сөйтіп, XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында да талай қазақ мұсылмандық парызын өтеп қайтқан». [4] Н.Лыкошин «К статистике поломничества в Мекку» атты мақаласывда қажылыққа баратындардың саны жыл сайын өзгеріп тұрғаны жөнінде баса көрсеткен. 1901 жылдың соңында Шымкент уезіндегі кджылыққа барғандардың саны 188-ге жетуі ол үшін күтпеген жағдай болды. Сондай-ақ, сарттар көптеп түратын Шымкент, Түркістан калаларынан ғана емес, негізінен қырғыздардан тұратын шалғай аудандардың көшпелі халықтар арасында қажылар санының артуы Н. Лыкошинды қатты мазасыздандырған көрінеді. Оның есептеуінше Шу ауданынан 126 адам, соның ішінде, Қаратау өңірінен 20 адам қажылыққа барған. Ол мақаласын былай жалғастырады: «Қажылықка барғандардың көбі кәрі кісілер, онымен қоса балалары мен әйелдерін қосып алған. Шетел төлқұжатын алу жолын білмегендіктен олар көптеген қиындықтарға тап болады. Бұл жерде оларға «сауабын аламыз»- деп сарттар көмектессе, қасиетті орындарда арабтар қолына түскен қырғыздардың жағдайын көз алдыңызға елестетіп көріңізші және Жиддадағы Ресей консулының оларға шет елде тоналмауына қолынан келгенше көмек берсе екен,» – деген өтінішін білдірген.
Қасиетті Меккеге қажылыққа бару да сынның нысанасы болды. Алайда қажылық бұл кезде өте сирек құбылысқа айналып бара жатқаны заңды болатын. Л.Климовичтің еңбектерінде, мұсылмандарды қажылықтан бас тартатындай сезәм тудырып, үрейлерін ұшыру үшін қажылықтың ойдағыдай ұйымдастырылмағандығы, фанатизм, сығылысқан қалың халықтың арасында қыспақта қалып және жұқпалы ауруларға шалдығудың салдарынан адамдардың өлімге ұшырағандығы және басқа да фактілер епті түрде пайдаланылды. Мәселен, 1924 жылы Меккеге барған барлық қажылардың 20 пайызы қазаға ұшыраған (сол жылы қажылыққа барғандардың саны 80 мың адам болған), 1930 жылы Меккеде құрбан шалу кезінде қатерлі жұқпалы ауыру (оба) шыққан. Автор өз кезінде қажылық етуді сынға алған мұсылман ғалымдарға да (мәселен, М.Ф. Ахундовқа) сүйенеді [3.,1]. Бірақ, егер жәдидтер, тіпті Ислам ғұламаларының парасатты бөлігі де қажылықтың оқу-білімге, ғылымға, қоғамдық пайдалы істерге зиянын тигізбеу үшін оның маңызын әсіре марапаттаудан ғана аулақ болуға шақырса (қажылық Исламның баршаға міндетті парыздарына жатпайтынын да ескере отырып), кеңестік еңбектерде бұл амалдың еш қажеті жоқ әрі зияны көп деген қорытындылар жасалды. Қажылық қозғаласының қысқаруы мейілінше тез қарқынмен жүрді, ал КСРО-ның оңтүстік шекаралары толық жабылуы себепті, 30-шы жылдардың бас кезінде КСРО мұсылмандары қажыға бару мүмкіндігінен айырылды.
Бірақ, Кеңестік кезеңнің 70 жылында Қазақстан азаматтарынан қажылық парызын 100-ден аса адам ғана орындағаны туралы дерек бар.[5]
Тәуелсіз Қазақстандағы қажылықтың бірнеше ерекшеліктері бар. Онда басты ерекшелік ретінде қажылық сапарын ұйымдастыратын бірқатар туристік компаниялар мен қоса арнаулы қажылық компаниялардың болуы. «Нұр-Қазақстан» қажылық компаниясы. Олар үлкен қажылық және умра сапарын ұйымдастыру жұмыстарымен айналысып келеді. Мәселен, «ас-сафа тур», «Атлас», Qazaq travel, «Қызмет-саяхат», «Хикмет», т.б.
Бүгінгі таңда, Қазақстанда жыл өткен сайын қажылық парызын өтеуші отандастарымыздың саны да, сапасы да артуда. Қазақстан тәуелсіздігін алған алғашқы жылдары Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев бірқатар азаматтарды өз қаражатымен қасиетті сапарға жіберген еді. Содан бері ғасырға жуық уақыт тоқырап қалған сапар қайта жалғасты. 1991 жылы тәуелсіз елден тұңғыш 20 адам қажылыққа аттанған. Арада екі жыл өткенде, құлшылық сапарына барғандардың саны 300-ге жеткен. Олардың барлығы дерлік осы компаниялардың көмегіне жүгінеді.[5.,1] Одан кейінгі кезеңдерде қазақ даласынан қажылық сапарға барушылар лек-легімен жолға шықты. Осы мәселеге қатысты Рахат Жақсыбайдың «Қажылыққа қаржы іздесеңіз…» атты мақаласында мынадай статистикалық мәлімет берілген. Онда «2001 – 228 адам, 2002 – 177 адам, 2003 – 375 адам, 2004 – 950 адам, 2005 – 1540 адам, 2006 – 2740 адам, 2007 – 4030 адам, 2008 – 3500 адам, 2009 – 2500 адам, 2010 – 3300 адам». Бұл әрине, үлкен қажылық сапары болуы керек. Ал, үлкен қажылықпен қатар ұмра (кіші) қажылық сапарын ұйымдастыру жұмыстары да жандана бастады. Ол туралы, қанша кісінің кіші қажылық сапарына барғаны туралы нақты мәліметтерге қол жеткізе алмадым. Ал, үлкен қажылыққа барушылардың саны соңғы жылдары тіпті көбейген. Мәселен, 2012 жылы 4 мыңнан астам отандасымыз қажылық парыздарын өтеп қайтқан болса [4.,1], 2014 жылдың өзінде 20 компания арқылы әр жылы үлкен қажылық сапарына 5000 отандасымыз қажылық рәсімін өтеп келіп отыр [6].
Қажылық фирмалардың жұмысын діни басқарманың қажылық істер бөлімі үйлестіруде. Сонымен қатар, жыл сайынғы қажылық маусым Қазақстанның Сауд Арабиясы Корольдігіндегі елшілігінің атсалысуымен іске асады. ҚМДБ-ның араласуымен 2008 жылдан бастап, Әділет министрлігімен бірлесе отырып Қазақстанның қажылық миссиясы қызмет етуде.
Бүгінде миссияға қажетті қаражат жағы да тиісінше шешіліп келеді. Миссия Меккеде уақытша офис пен көлік жалдауға, қажыларға дәрігерлік көмек көрсетілетін арнайы жабдықталған бөлмелер ашатын жағдайға жетті. Сондай-ақ, қажылыққа барған азаматтарға жетерліктей дәрі-дәрмек алып баруға да миссия жауапты. Бұл дәрігерлерге қажылық кезінде Мекке, Мединеде тегін дәрігерлік көмек көрсетіп, ем жасауына елеулі септігін тигізуде. Миссия құрамында журналистердің атқарар істері де аса маңызды. Олардың уақтылы жіберген ақпараттарының арқасында ел мұсылмандары өміріндегі үлкен іс-шараның барысы мен ондағы хал-ахуалды біліп отыруға мүмкіндік туды.
Қазақстанда соңғы жылдары қажылық сапары бір шама жүйеленіп келеді. Өз кезегінде қажылық сапарын ұйымдастыру жұмысын ҚМДБ-нан бөле-жара қарауға болмайды. 2007 жылы алғаш рет қажылық барысын қадағалау мақсатында арнаулы Қажылық миссиясы жұмыс істей бастады. Әр жылы қажылық миссиясы 20 компанияның қажылық сапарын ұйымдастыру мәселесін тексеріп отырады. Тексеріс жұмыстарының басты мақсаты – компаниялардың қажыларға қызмет көрсету деңгейі мен сапасын басты назарда ұстау.[7]
Бүгінгі қажылық сапарын ұйымдастырудың ең басты ерекшелігі – кезексізді. Бұл туралы 2014-жылы қажыларды қасиетті сапарға аттандыру барысында Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы былай деген еді: «Түркия, Индонезия, Иран секілді мұсылман елдерінде бауырларымыз қажылыққа бару үшін кезекке тұрады. Өйткені, бөлінген қажылық квотасы бәріне бірдей жетпейді. Сол себепті, мұсылмандар кезегін күтеді. Тіпті, кейбір адамдардың арманы орындалмай, өмірден өтіп кетеді екен. Ал бізде Құдайға шүкір, ондай мәселе жоқ. Қажылыққа емін-еркін баруымыз әуелі Алланың, Тәуелсіздігіміз бен татулығымыздың арқасында. Тыныштық орнаған қоғамда дін де өркендейді» [8] Бас мүфти айтқан бұл қолайлылық бүгінгі таңдағы қазақ елі азаматтарының қасиетті сапарға баруына кең жол ашып отыр.
Ал, сараптауымыз бойынша, қажылық бағалары да халықтың өз таңдауына байланысты әр деңгейде. Бұл туралы «Нұр-Қазақстан» қажылық компаниясының президенті Амангелді Еренғайыпұлы өз сұхбатында төмендегі мәліметтер келтірген. Оның айтуынша, әр компанияның қойған бағалары әртүрлі. Әр қажының қажылық сапары үшін төлейтін сумасы 3000-35000 АҚШ доллары аралығында. Ең арзан бағадағы (3000 долларлық) компаниялар бірнеше компания бар. Ол баға қонақ үй қажетсінбейтін, тек заттарын қойып, қалған уақытын қасиетті Әл-Харам мешітінде өткізгісі келетін кісілерге арналған. Соған байланысты олардың бағасы ең төмен. Қазіргі қажылық компаниялардағы баға қонақ үйдің алыс жақындығына, әуе рейсіне байланысты [6.,1].
Бүгінгі қажылық мәселесінде сақталып отырған мәселелер де жоқ емес. Мұнда қажыларымыздың барып-келуі мәселесінде тікелей әуе рейсінің жоқтығы Қажылардың жол қаражатын Түрік әуе компаниясы, Эйр Арабия, Иттихат, т.б шетелдік компаниялар арқылы төлейді. Олар қажылық кезінде бағасын екі есе қымбаттатып жібереді. Көптеген азаматтардың қаржысы шетке ағылады деген сөз. Бұл Қазақстанның ішкі нарығында айналысқа түсуі тиіс қаражат басқа елдердің нарығына ағылуда. Тағы бір жағынан қажылықтың бағасына да әсер етеді. Сонымен қатар, жолды ұзартып, қажылар үшін жол азабын көбейтіп жібереді. Мәселен; Түрік компанияларымен ұшсаңыз міндетті түрде Стамбул арқылы баруға тура келеді. Ал, қайтқанда да жүктерін Стамбулға дейін бір, сосын Стамбулдан Алматыға бір саласыз. Рейс алмастыру үшін қажылар Стамбул әуежайында әлденеше сағат, тіпті, бірнеше күнге дейін күтіп қалуы мүмкін. Бұл жағы тағы бар.[6., 2] Бұл мәселені оңтайлы шешудің жолы ретінде Жидда, Медина қалаларына тіке рейстерді ашудың маңыздылығын айта керту керек.
Осылайша, қажылық жұмыстары тәуелсіз Қазақстанда жылдан-жылға жүйеленіп, дамып, сапаланып келеді деп айтуға болады.
Жұманазар САДЫРХАНОВ,
«Сәдуақас Ғылмани» мешітінің бас имамы
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Алтай Х. Құран Кәрімнің қазақша мағына және түсінігі. – Медине. 1991.
2. Мухтарова Г.Р., // Қазақстандағы қажылық: ауыз әдебиеті мен мұрағат материалдарында көрініс табуы// http://issykrm.kz/?p=341
3. Черемшанский В. М. //Описание Оренбургской губернии в хозяйственном, статистическом, этнографическом, и промышленном отношений//- Уфа,1859. -205с.
4. Әшімов А., //Ғұлама//. «Егемен Қазақстан» газеті, 2012 ж. http://egemen.kz/2012/?p=380
5. Жақсыбай Р., // Қажылыққа қаржы іздесеңіз.//, http://old.jaqsy.kz/story/550
6. Сапархан О., //Амангелді Еренғайыпұлы: «Қажылық сапарын ұйымдастыру – табыс көзі емес»// http://e-islam.kz/interview/item/3905-amangeldi-eren-ajyp-ly-kazhylyk-saparyn-jymdastyru-tabys-kozi-emes
7. //Қажылық миссиясы: қажыларға қызмет сапасы – басты назарда//. http://muftyat.kz/kz/news/view?id=2506
8. //Бас мүфти: Кезексіз қажылыққа бару – үлкен нығмет//