Ахат Шәкірімұлы: Осы екі мақаланы оқыған адам қандай пікір айтар екен?
26
Мен 1934 жылы бастаған Құнанбай туралы естелігімде: «Құнанбай әділ ақылды парасатты, еліне еңбек еткен адам болса, оны халқы сүйсе тарих тастамайды»,- дегенмін. Сол айтқаным бүгін дәл шықты.
«Қазақ әдебиеті» газетінің 1964 жылы 28 февральда шыққан санында «Ғасырлар қойнауынан Поляк перзенті – Қазақ туралы» – деген, және сол газеттің 1964 жылы 6 мартта шыққан санында «Ғасырлар қойнауынан – Барақ батыр, Құнанбай туралы» – деген екі мақала басылып шықты. Бұл мақалаларды жазған Ф.Стеклова.
Ф.Стеклова осы мақалаларды бұдан бір ғасыр бұрын айдалған Поляктың демократ революционер ардагер ұлы – Адольф Янушкевичтің күнделікті жазған хаттарына және сол заманда бұдан жүз жыл бұрын Парижде «Адольф Янушкевичтің өмірі және оның Қырғыздар даласынан жазған хаттары» деп басылып шыққан кітаптан алған көрінеді. Екінші рет сол кітап 1875 жылы Берлинде басылып шығады. Ф.Стеклова осында тарихта болған шындыққа сеніп жазған.
Осы екі мақаланы оқыған адам Барақ пен Құнанбай, және Қазақ жайы туралы қандай пікір айтар екен.
Адольф Янушкевич шылғи өтірік айтып отыр деуге кімнің адамшылық ары барар екен. Поляктың 25 жыл айдау жазасына кесілген демократ-революционері, халқының бостандығын арман еткен аяулы перзенті Янушкевичті кім қадірлемейді. Оның аты тарихтан мәңгі орын алды. Бостандықты көксеген жұртына еңбек еткен ердің келбеті адал адамдардың жүрегінде қалды. Озбыр өзімшілдер, басқаны көре алмайтын күншілдер алмаса, Янушкевичтің бір ауыз сөзін не асырып, не жасырып айтты деуге ұяты жоқтардың ғана аузы барады.
Янушкевич дәл көрген, білген уақиғаларын айтып отыр. Ол ешкімге де жалынышты емес. Оған өзінің ары ғана қожа. Ақыл-парасат иесі болған, құлашы кең халықтың болашақ бақытына сенген алдыңғыны болжай алған ойшыл Янушкевичтің қазақтың келешегі туралы айтқан саналы пікірінің үзіндісін айтсақ та жетіп жатыр.
Ол Густав Зелинскийге жазған бір хатында, қазақтың бір өлеңшісінің өлең айтқанын суреттей келіп, былай дейді: «Мен осының бәрін бүкіл дүние жабайы тағы деп санайтын адамдардың ортасында далада тыңдап отырмын! Бұдан бірнеше күн бұрын, екі ел болып партия тартысқан жиында, шаршы топтың алдында сөз сөйлеген шешендерді көрген едім. Сонда мен тумысында Демосфен, Цицерондарды естіп-білмеген жандардың жезтаңдай тілмарлығына таң-тамаша болып қол шапалақтаған едім. Ал, бүгін алдымда не оқи, не жаза білмейтін ақындар бұлбұлдай сайрап отыр. Мен бұлардың өнеріне қайран қалудамын. Олардың әні жаныма азық болғандай жүрегіме жылу бергендей. Міне, осындай жандарды жабайы деуге бола ма? Жоқ, болайды! Еш мүмкін емес. «Жаратқан иесі мұндай өнер берген халық мәдениет әлеміне өгей болуға тиіс емес. Күндердің күнінде қырғыздың (қазақтың) бетпақшөліне де мәдениеттің рухы кіреді, оның ұшқынынан жарық сәуле пайда болады. Сөйтіп бүгінгі көшпелі қырғыз-қазақ қазір өзінің басынан аса қарап тұрған халықтардың ортасынан ойып орын алатын күнде тақады!».
Янушкевичтің осы терең қатесіз ойының өзінен қандай адам екені айқын көрінеді. Сонау 1846 жылдарда осындай саналы, ақиқат парасатты ойды кім айта алады екен? Қандай адам Янушкевичтің осы айтқанын теріс деп айта алар екен?
Бұл Янушкевичтің айтқан үзіндісін келтіріп отырғаным әлі де болса, оның айтқанына сене қоймайтындар болар дегендіктен бірақ, жоғарыда айтылды, бір есалаң біреу болмаса, Янушкевичті қате айтты деп ешкім де айта алмас.
Янушкевичтің Барақ сұлтан туралы не айтқанын, Бараққа қандай баға бергенін өздерің оқып көрерсіңдер! Өзім естелік жазып отырған Құнанбай туралы Янушкевич не айтты қысқаша соған тоқтайын.
Адольф Янушкевич ең алдымен патша үкіметіне қаны қас адам ол халықтардың ортақ азаттығын ұран етіп ұстаған демократ- революционердің бірі. 1846 жылы Густав Зелинскийге мынандай хат жазады: «Ташкент – Бұхар – Қырғыздар (қазақтар) арасындағы дау маған – халқының ішінде қадірі жүрген бүкіл дала тайпаларының жарық жұлдызындай екі адамын танытты. Мен саған Барақ Сұлтан мен Құнанбай би жайынан аз ғана әңгіме шертейін»- дейді. Сөйтіп, Барақ пен Құнанбай туралы айтады.
Құнанбай туралы Янушкевич былай дейді: «Құнанбай би Барақтан бір-екі жас қана үлкен бұл да бүкіл әлемге әйгілі адам. Құнанбай қара халықтан шыққан, жаратылыстан ақыл-парасаты дарыған, керемет зерек, қара тілге шешен, байыпты, тыңғылықты кісі. Халқының қамын ойлайды, оған жақсылық қылсам дейді. Елінің ежелгі жол-жобасына, әлқұранда жазылған шариғат жолына аса жүйрік, Россия өкіметінің қырғыздар жөніндегі заң ережесіне жетік. Қара қылды қақ жаратын әділ, адал азамат. Құнанбай халқының қамқоры, оны жұрт пайғамбарындай көреді. Сондықтан, одан ақыл кеңес алуға тіпті бір қиырдағы ауылдардан жас пен кәрі, бай мен кедей ағылып келіп жатыр. Тобықты деген мықты рудың қалауымен ол болыстық қызметке сайланып қойылған. Елден ерек білгіштігінің арқасында, бұл қызметті тасаяқтай қағыстырып, тамаша, жақсы атқарады, оның айтқаны екі болмайды, қабағын қақса іс орнына келіп жатады.
Жасында ол сұлу жігіт екен, қазір шешектің дағынан беті шұбар болып қалған. Бұдан бірнеше жыл бұрын шешек шығып өлім аузынан қалыпты. Құнанбай бұлбұлдай сайрап сөйлеп кеткенде, тыңдаған қалайық бетінің шұбарын мүлде ұмытады. Көркін кетіріп, ажарын алған ауыр науқастың зардабын айтқанда, ол өзі де тебірене сөйлейді. Сонда мұның тілегін тілеп, саламаттығын сұраған халықтың ықыласына сіңірген еңбегіне, қадір-қасиетіне айғақ болғандай.
–Жанталасып қиналып ажалмен алысып жатқанымда, зар илеген қалың топ басыма тігілген отауды күні–түні бірдей қамап тұрып алды. Елімнің көл қылып төккен көзінің жасы мені обып болып бара жатқан өртті сөндірді. Халқым менің өмірімді алладан сұрап алды,– деді.
Оннан аса сұлтан, бес-алты мырза бүгін бізден шай ішті. Осы ру басы ел иесі деген барлық ақсүйектердің шама-шарқын Поляктың: «Паң сарайына, сарайы паңға сай» – (ағама жеңгем сай, яғни, ақ сүйектердің ақылы басынан аспайды деген мағынада) деген жалғыз ауыз мақалымен бітіруге болады.
Барақтың қасында ақсүйектерді (сұлтандарды) жан деуге болмайды. Ал, бай атаулы Құнанбайдың ұлтарағына тұрмайды»,- дейді Янушкевич.
Осы Янушкевичтің Құнанбайға берген бағасы. Янушкевич тарихи болған халқын сүйген, халқы оны сүйген Құнанбайды айтып отыр.
Естеліктің басында да айтқанмын, тоғышар өзімшілдер, күншілдер жамандағанымен – халқы үшін еңбек еткен, халқы ардақтаған адамын тарих жойған емес! Сондықтан, Құнанбай мәңгі өшпейтін адам.